• font_admin
• December 2, 2025
• 6 DecemberB.R. AmbedkarBabasaheb AmbedkarDalit MovementDr AmbedkarDr Ambedkar Death AnniversaryFather of Indian ConstitutionMahaparinirvan Dinचैत्यभूमीजय भीमपुण्यतिथीबौद्ध धर्मभारतरत्नभीमराव आंबेडकरमहापरीनिर्वाण दिनसमाजसुधारकसंविधान शिल्पकार

महापरीनिर्वाण दिन

महापरीनिर्वाण दिनाबद्दल
उद्देश	डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना श्रद्धांजली
तारीख	६ डिसेंबर
पहिले आयोजन	१९५६
मुख्य ठिकाण	चैत्यभूमी, मुंबई
धर्म	बौद्ध धर्म / सामाजिक न्याय

महापरीनिर्वाण दिन: भारतीय संविधानाच्या शिल्पकारास विनम्र अभिवादन

महापरीनिर्वाण दिन हा ६ डिसेंबर रोजी दरवर्षी संपूर्ण भारतात, विशेषतः महाराष्ट्रात, भारतरत्न डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर यांच्या पुण्यतिथीनिमित्त पाळला जातो. हा दिवस केवळ एका महान नेत्याच्या स्मृतीस वंदन करण्याचा नसून, कोट्यवधी भारतीयांसाठी प्रेरणास्रोत असलेल्या महामानवाच्या कार्याचे स्मरण करण्याचा आणि त्यांच्या समता, बंधुता व न्यायाच्या विचारांना पुढे नेण्याचा दिवस आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी आपले संपूर्ण जीवन सामाजिक विषमतेविरुद्ध लढण्यात आणि देशासाठी एक सर्वसमावेशक संविधान निर्माण करण्यात वेचले. त्यांच्या निधनानंतर, बौद्ध धर्मातील ‘परिनिर्वाण’ या शब्दाचा गौरवपूर्ण अर्थ विचारात घेऊन या दिनाला ‘महापरीनिर्वाण दिन’ असे नाव देण्यात आले.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: संघर्ष आणि कार्य

डॉ. भीमराव आंबेडकर (जन्म: १४ एप्रिल १८९१) हे आधुनिक भारताच्या इतिहासातील एक अतुलनीय व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांनी कठीण परिस्थितीत शिक्षण पूर्ण केले आणि ते जगातील सर्वात उच्च शिक्षित व्यक्तींपैकी एक बनले. त्यांचे शिक्षण केवळ वैयक्तिक प्रगतीसाठी नव्हते, तर त्यांनी याचा उपयोग भारतातील वंचित आणि शोषित समाजाला न्याय मिळवून देण्यासाठी केला.

संविधान निर्मितीमधील योगदान

स्वतंत्र भारताचे पहिले कायदा मंत्री आणि संविधान मसुदा समितीचे अध्यक्ष म्हणून डॉ. आंबेडकरांनी भारतीय संविधानाची रचना केली. त्यांनी सुनिश्चित केले की संविधानात प्रत्येक नागरिकाला समान अधिकार, न्याय आणि स्वातंत्र्य मिळेल. संविधानाचे हे कार्य आजही भारतीय लोकशाहीचा आधारस्तंभ आहे.

बौद्ध धर्माकडे वळण

सामाजिक आणि धार्मिक विषमतेमुळे व्यथित होऊन, डॉ. आंबेडकरांनी १४ ऑक्टोबर १९५६ रोजी नागपूर येथे लाखों अनुयायांसोबत बौद्ध धर्म स्वीकारला. बौद्ध धर्मातील ‘निर्वाण’ म्हणजे दुःख आणि जन्म-मृत्यूच्या चक्रातून मुक्ती मिळवणे. बुद्धांसाठी हा शब्द वापरला जातो, पण जेव्हा एखाद्या महान व्यक्तीचे निधन होते, तेव्हा त्याला ‘महापरिनिर्वाण’ म्हटले जाते. त्यामुळे ६ डिसेंबर १९५६ रोजी त्यांचे दिल्लीत निधन झाल्यावर त्यांच्या पुण्यतिथीला ‘महापरीनिर्वाण दिन’ म्हणून मान्यता मिळाली. त्यांच्या धर्मांतराच्या निर्णयाबद्दल अधिक माहितीसाठी, आपण बौद्ध धर्मातील निर्वाण संकल्पनेचा अभ्यास करू शकता.

महापरीनिर्वाण दिनाचे महत्त्व आणि पाळणा

हा दिवस कोट्यवधी अनुयायी आणि नागरिकांसाठी तीर्थयात्रेपेक्षा कमी नाही. मुंबईतील चैत्यभूमी हे या दिवसाचे मुख्य केंद्र असते, कारण तिथे डॉ. आंबेडकरांचे अंतिम संस्कार करण्यात आले होते.

चैत्यभूमी: श्रद्धा आणि आदराचे केंद्र

दादर, मुंबई येथील चैत्यभूमी हे एक पवित्र स्मारक आहे, जिथे डॉ. आंबेडकरांची समाधी आहे. दरवर्षी ६ डिसेंबरला, महाराष्ट्रासह देशभरातून लाखो लोक चैत्यभूमीवर जमतात. तेथे ते शांततेत बाबासाहेबांना आदरांजली वाहतात. या काळात चैत्यभूमी परिसरात ग्रंथ प्रदर्शन, सामाजिक प्रबोधन कार्यक्रम आणि सामूहिक प्रार्थना आयोजित केल्या जातात. मुंबई महानगरपालिका या काळात विशेष व्यवस्था करते.

देशभरात होणारे कार्यक्रम

केवळ मुंबईतच नव्हे, तर दिल्लीतील संसद भवन परिसरात आणि नागपूरमधील दीक्षाभूमीवरही विशेष श्रद्धांजली सभा आयोजित केल्या जातात. राजकारणी, सामाजिक कार्यकर्ते आणि सामान्य नागरिक डॉ. आंबेडकरांच्या प्रतिमेस पुष्पहार अर्पण करून त्यांच्या कार्याला सलाम करतात. अनेक सामाजिक संस्था या दिवशी शैक्षणिक शिबिरे आणि आरोग्य तपासणी मोहीम आयोजित करून बाबासाहेबांच्या समाजसेवेचा वारसा पुढे चालवतात.

या दिवशी लोकांमध्ये शिक्षणाचे महत्त्व, सामाजिक न्याय आणि जातीय भेदभावाला मूठमाती देण्याची भावना अधिक दृढ होते. अनेकजण डॉ. आंबेडकरांनी लिहिलेल्या ग्रंथांचे वाचन करतात आणि त्यांचे विचार आत्मसात करण्याचा प्रयत्न करतात. डॉ. आंबेडकरांचे जीवन आणि कार्य हे केवळ एका विशिष्ट समाजासाठी नसून, संपूर्ण मानवजातीसाठी प्रेरणादायी आहे. त्यांच्या जीवनसंघर्षाविषयी अधिकृत माहितीसाठी डॉ. बी. आर. आंबेडकर (विकिपीडिया) या बाह्य स्त्रोताचा संदर्भ घ्यावा.

निष्कर्ष: विचारांचा वारसा जपणे

महापरीनिर्वाण दिन आपल्याला डॉ. आंबेडकरांनी दिलेल्या ‘शिका, संघटित व्हा आणि संघर्ष करा’ या त्रिसूत्रीची आठवण करून देतो. त्यांचे महान कार्य आणि भारतीय संविधानाचे निर्माण हे सिद्ध करते की, एका व्यक्तीमध्ये संपूर्ण समाजाचे भविष्य बदलण्याची क्षमता असते. ६ डिसेंबर हा दिवस आपल्याला आपल्या जबाबदाऱ्यांची जाणीव करून देतो—म्हणजेच, त्यांच्या स्वप्नातील समता आणि न्याय आधारित भारत निर्माण करण्याची. आपण त्यांच्या कार्याचा आदर्श घेऊन सामाजिक समरसता वाढवण्याच्या दिशेने कार्यरत राहिले पाहिजे. त्यांचे विचार आजही तितकेच प्रासंगिक आणि महत्त्वाचे आहेत, जेणेकरून भविष्यात कोणालाही जात किंवा भेदभावामुळे अन्याय सहन करावा लागणार नाही. महामानवाला आमचे कोटी कोटी प्रणाम!