क्रांतिसिंह नाना पाटील पुण्यदिन हा ६ डिसेंबर रोजी महान स्वातंत्र्यसेनानी नाना पाटील यांच्या स्मृतीप्रीत्यर्थ साजरा केला जातो. नाना पाटील यांनी भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात, विशेषतः १९४२ च्या ‘छोडो भारत’ आंदोलनात महाराष्ट्रातून अभूतपूर्व योगदान दिले. त्यांनी सातारा जिल्ह्यामध्ये स्थापन केलेले ‘प्रति सरकार’ (समानांतर सरकार) हे ब्रिटिश सत्तेला हादरवून सोडणारे एक क्रांतिकारी पाऊल होते. महाराष्ट्राच्या स्वातंत्र्य संग्रामातील एक धगधगता अध्याय म्हणून नाना पाटील यांचे कार्य सदैव स्मरणात ठेवले जाते.

क्रांतिसिंह नाना पाटील: जीवन आणि प्रेरणा

नाना पाटील यांचा जन्म १९०० मध्ये सातारा जिल्ह्यातील येडे मच्छिंद्र या गावी झाला. त्यांचे पूर्ण नाव नाना रामचंद्र पाटील होते. शेतकरी कुटुंबात जन्मलेल्या नानांनी सुरुवातीला प्राथमिक शिक्षण पूर्ण करून सरकारी नोकरी केली. मात्र, महात्मा गांधींच्या स्वातंत्र्य चळवळीच्या आवाहनाने ते प्रेरित झाले आणि त्यांनी १९३० च्या दशकात सक्रिय राजकारणात प्रवेश केला. त्यांनी सरकारी नोकरीचा त्याग करून पूर्णवेळ स्वातंत्र्यलढ्यात स्वतःला झोकून दिले.

शेतकऱ्यांचे नेते आणि लोकसंघर्ष

नाना पाटील हे ग्रामीण भागातील कष्टकरी आणि शेतकऱ्यांमध्ये अत्यंत लोकप्रिय होते. त्यांनी ब्रिटिश राजवटीतील अन्यायकारक कर प्रणाली आणि जमीनदारी पद्धतीविरुद्ध शेतकऱ्यांची बाजू घेतली. त्यांच्या प्रभावी नेतृत्वामुळे अनेक सामान्य लोक चळवळीकडे आकर्षित झाले. १९४२ मध्ये जेव्हा काँग्रेसने ‘छोडो भारत’ आंदोलन सुरू केले, तेव्हा नाना पाटील यांनी भूमिगत राहून या आंदोलनाला महाराष्ट्रात एक वेगळी दिशा दिली.

‘प्रति सरकार’ची स्थापना: ब्रिटिश सत्तेला आव्हान

१९४२ च्या आंदोलनादरम्यान, ब्रिटिश सरकारने काँग्रेसच्या प्रमुख नेत्यांना अटक केली. या परिस्थितीत, नाना पाटील यांनी सातारा, सांगली आणि आसपासच्या प्रदेशांमध्ये ब्रिटिश प्रशासनाला थेट आव्हान देण्यासाठी एक समानांतर सरकार (Parallel Government), म्हणजेच ‘प्रति सरकार’ स्थापन करण्याचा निर्णय घेतला.

प्रति सरकारचे स्वरूप

प्रति सरकारने सुमारे चार वर्षांपर्यंत (१९४३ ते १९४६) प्रभावीपणे काम केले. हे जगातील भूमिगत राहून चालवलेल्या यशस्वी प्रशासनापैकी एक मानले जाते. या सरकारने स्वतःचे न्यायदान मंडळ (जनतेच्या समस्या सोडवण्यासाठी), कर संकलन व्यवस्था आणि स्वयंसेवक दल तयार केले होते. त्यांचे उद्दिष्ट केवळ ब्रिटिश अधिकाऱ्यांना त्रास देणे नव्हते, तर सामान्य जनतेला ‘स्वराज्याचा’ अनुभव देणे हे होते.

• तडीपार आणि दंड: ब्रिटिश अधिकाऱ्यांना मदत करणाऱ्यांवर सामाजिक बहिष्कार टाकला जाई.
• गुन्हेगारी नियंत्रण: प्रति सरकारने चोरी आणि लुटमार यासारख्या स्थानिक गुन्हेगारीवर नियंत्रण मिळवले, ज्यामुळे ग्रामीण जनतेला सुरक्षा मिळाली.
• शैक्षणिक कार्य: या सरकारने स्थानिक भाषेत शिक्षणाला प्रोत्साहन दिले.

नाना पाटील यांच्या या धाडसी कार्यामुळे त्यांना ‘क्रांतिसिंह’ ही पदवी मिळाली. त्यांच्या नेतृत्वाखालील या चळवळीने स्थानिक पातळीवर इतके यश मिळवले की ब्रिटिश अधिकाऱ्यांची सत्ता केवळ जिल्हा मुख्यालयांपर्यंत मर्यादित राहिली होती. या ‘प्रति सरकार’बद्दल अधिक माहितीसाठी विकिपीडिया वरील नाना पाटील माहिती येथे भेट द्या.

स्वातंत्र्यानंतरचा राजकीय प्रवास आणि वारसा

भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर क्रांतिसिंह नाना पाटील यांनी सक्रिय राजकारणात भाग घेतला. त्यांनी विविध राजकीय पदे भूषवली आणि सामान्य जनतेच्या हितासाठी आवाज उठवला.

खासदार म्हणून कार्य

स्वातंत्र्यानंतर त्यांनी काँग्रेस पक्षातून निवडणूक लढवली आणि ते लोकसभेवर खासदार म्हणून निवडून गेले. नंतरच्या काळात त्यांनी शेतकरी कामगार पक्ष आणि भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष (सीपीआय) मध्येही काम केले. त्यांचा राजकीय प्रवास नेहमीच शेतकरी, कामगार आणि उपेक्षित वर्गाच्या न्यायासाठी समर्पित राहिला.

स्मरण आणि सन्मान

नाना पाटील यांचे योगदान केवळ महाराष्ट्रापुरते मर्यादित नव्हते. संपूर्ण देशाच्या स्वातंत्र्यलढ्यात ‘प्रति सरकार’चे मॉडेल एक महत्त्वाचा धडा ठरले. भारत सरकारने त्यांच्या कार्याचा नेहमीच गौरव केला आहे. क्रांतिसिंह नाना पाटील पुण्यदिन हा दिवस त्यांच्या त्यागाची आणि शौर्याची आठवण करून देतो. त्यांच्या कार्यावर अनेक पुस्तके आणि चरित्रे लिहिली गेली आहेत, ज्यामुळे पुढील पिढीला त्यांच्या संघर्षातून प्रेरणा मिळते. महाराष्ट्रातील अन्य भूमिगत चळवळी आणि स्वातंत्र्यसैनिकांचा इतिहास जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे.

निष्कर्ष: क्रांतिसिंहांना विनम्र अभिवादन

६ डिसेंबर, क्रांतिसिंह नाना पाटील पुण्यदिन, हा महाराष्ट्राच्या अस्मितेचा आणि शौर्याचा दिवस आहे. नाना पाटील यांनी केवळ ब्रिटिश सरकारविरुद्ध लढले नाही, तर त्यांनी सामान्य माणसाला स्वराज्य म्हणजे काय हे कृतीतून दाखवले. त्यांचे ‘प्रति सरकार’ हे लोकशक्तीचे आणि सामूहिक नेतृत्वाचे प्रतीक होते.

आपल्या देशासाठी आणि जनतेच्या स्वातंत्र्यासाठी त्यांनी दिलेले योगदान अमूल्य आहे. त्यांच्या स्मृतीला अभिवादन करणे म्हणजे आजच्या काळातही अन्याय आणि अत्याचाराविरुद्ध लढण्याची प्रेरणा घेणे होय. नाना पाटील यांच्या देशभक्तीपूर्ण कार्याबद्दल अधिक तपशीलवार माहिती भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीच्या इतिहासात उपलब्ध आहे. आपणही त्यांच्या आदर्शांचे पालन करून लोकशाही मूल्यांचे जतन करू या. त्यांच्या कार्याची नोंद मराठी इतिहासातील महत्त्वाचे टप्पे यामध्ये नक्कीच घ्यावी लागते.