• font_admin
• December 12, 2025
• 14 DecemberAtmanirbhar BharatBEEClimate ChangeEnergy ConservationEnergy EfficiencyFossil FuelsNational Energy Conservation DayRenewable EnergySolar Energyअक्षय ऊर्जाऊर्जा कार्यक्षमताऊर्जा संवर्धनजनजागृतीजीवाश्म इंधनपर्यावरण संरक्षणभारताचे भविष्यमराठी लेखराष्ट्रीय उर्जा संवर्धन दिनसौर ऊर्जा

राष्ट्रीय उर्जा संवर्धन दिन

राष्ट्रीय उर्जा संवर्धन दिन

केव्हा साजरा केला जातो?	दरवर्षी १४ डिसेंबर
सुरुवात	१९९१ पासून
उद्देश	ऊर्जा कार्यक्षमतेला प्रोत्साहन देणे.
मुख्य संस्था	ऊर्जा कार्यक्षमता ब्युरो (BEE)

दरवर्षी १४ डिसेंबर हा दिवस भारतामध्ये राष्ट्रीय उर्जा संवर्धन दिन (National Energy Conservation Day) म्हणून साजरा केला जातो. हा दिवस ऊर्जा संवर्धनाचे महत्त्व लोकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी आणि ऊर्जा कार्यक्षमतेच्या (Energy Efficiency) उपक्रमांना प्रोत्साहन देण्यासाठी समर्पित आहे. जीवाश्म इंधनावर आधारित ऊर्जा स्त्रोतांचा वाढता वापर, त्यामुळे होणारे प्रदूषण आणि जागतिक तापमानवाढ यांसारख्या समस्यांवर मात करण्यासाठी ऊर्जा बचत करणे हे आजच्या जगाची सर्वात मोठी गरज आहे.

भारत सरकारने ऊर्जा संवर्धन कायदा २००१ (Energy Conservation Act 2001) लागू केला आणि ऊर्जा कार्यक्षमता ब्युरो (Bureau of Energy Efficiency – BEE) ची स्थापना केली. या संस्थेच्या माध्यमातूनच दरवर्षी या दिनाचे आयोजन केले जाते. या दिवशी विविध कार्यक्रमांचे, चर्चासत्रांचे आणि जनजागृती मोहिमांचे आयोजन करून प्रत्येक नागरिकाला ऊर्जेच्या प्रभावी वापरासाठी प्रोत्साहित केले जाते. पर्यावरणाच्या संरक्षणासाठी आणि भविष्यातील पिढ्यांसाठी टिकाऊ संसाधने उपलब्ध ठेवण्यासाठी ऊर्जा संवर्धन करणे अत्यावश्यक आहे.

राष्ट्रीय उर्जा संवर्धन दिनाचा इतिहास

भारतातील ऊर्जा संवर्धनाच्या प्रयत्नांची मुळे १९९१ मध्ये सुरू झालेल्या मोठ्या राष्ट्रीय मोहिमेत आहेत. परंतु या प्रयत्नांना कायदेशीर आणि संस्थात्मक अधिष्ठान मिळवण्यासाठी २००१ मध्ये ऊर्जा संवर्धन कायद्याची स्थापना करण्यात आली. या कायद्यामुळेच ऊर्जा कार्यक्षमता ब्युरो (BEE) ही संस्था स्थापन झाली. १४ डिसेंबर १९९१ रोजी पहिल्यांदा हा दिवस साजरा करण्यात आला, त्यानंतर दरवर्षी याच दिवशी मोठ्या प्रमाणात कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते.

ऊर्जा कार्यक्षमता ब्युरो (BEE) ची भूमिका

BEE ही संस्था भारत सरकार, ऊर्जा मंत्रालयाच्या अंतर्गत काम करते. याचे मुख्य कार्य म्हणजे ऊर्जा कार्यक्षमतेच्या मानकांचे नियमन करणे आणि औद्योगिक, व्यावसायिक तसेच घरगुती स्तरावर ऊर्जा वापर कमी करण्यासाठी धोरणे तयार करणे. BEE ने ‘स्टार रेटिंग’ (Star Rating) प्रणाली विकसित केली आहे, जी उपकरणांची ऊर्जा कार्यक्षमता दर्शवते. यामुळे ग्राहकांना ऊर्जा-बचत करणारी उत्पादने निवडण्यास मदत होते. या धोरणांमुळे भारताला ऊर्जा संवर्धनाच्या क्षेत्रात मोठे यश मिळाले आहे. BEE संकेतस्थळ या उपक्रमांची सखोल माहिती देते.

ऊर्जा संवर्धनाचे महत्त्व आणि गरज

ऊर्जा संवर्धन केवळ आर्थिकदृष्ट्या महत्त्वाचे नाही, तर ते सामाजिक आणि पर्यावरणीय दृष्टिकोनातूनही अत्यंत आवश्यक आहे. ऊर्जेची बचत करण्याचे मुख्य फायदे खालीलप्रमाणे आहेत:

१. पर्यावरणाचे संरक्षण

बहुतांश ऊर्जा निर्मिती कोळसा, पेट्रोलियम आणि नैसर्गिक वायू यांसारख्या जीवाश्म इंधनांचा वापर करून केली जाते. हे इंधन जाळल्याने कार्बन डायऑक्साइड (CO2) आणि इतर हरितगृह वायू (Greenhouse gases) उत्सर्जित होतात, ज्यामुळे जागतिक तापमानवाढ आणि हवामान बदलाचे परिणाम अधिक गंभीर होतात. ऊर्जा वाचवून आपण या प्रदूषणाचे प्रमाण थेट कमी करू शकतो.

२. आर्थिक स्थैर्य

राष्ट्रीय स्तरावर ऊर्जा संवर्धन केल्यास देशाचा इंधनाच्या आयातीवरील खर्च कमी होतो, ज्यामुळे परकीय चलन वाचते आणि अर्थव्यवस्थेला स्थैर्य प्राप्त होते. घरगुती स्तरावर, ऊर्जा कार्यक्षम उपकरणे वापरल्याने वीज बिलात मोठी बचत होते, ज्यामुळे कुटुंबाच्या उत्पन्नात वाढ होते.

३. संसाधनांचा टिकाऊ वापर

जीवाश्म इंधने मर्यादित आहेत. आज आपण ज्या वेगाने त्यांचा वापर करत आहोत, त्यामुळे ही संसाधने भविष्यात उपलब्ध राहणार नाहीत. ऊर्जा संवर्धन करून आपण या नैसर्गिक संसाधनांचा वापर जपून करतो, जेणेकरून भविष्यातील पिढ्यांसाठी ते उपलब्ध राहतील.

४. अक्षय ऊर्जा स्रोतांना प्रोत्साहन

जेव्हा आपण ऊर्जा संवर्धनावर भर देतो, तेव्हा अपरिहार्यपणे आपण सौर ऊर्जा (Solar), पवन ऊर्जा (Wind) आणि जलविद्युत (Hydro) यांसारख्या अक्षय ऊर्जा स्त्रोतांचे भविष्य स्वीकारण्यास प्रवृत्त होतो. अपारंपरिक ऊर्जा स्त्रोतांबद्दल अधिक माहितीसाठी आपण विकिपीडिया या संदर्भ स्रोताचा वापर करू शकता.

दैनंदिन जीवनात ऊर्जा संवर्धनाचे सोपे उपाय

ऊर्जा संवर्धन केवळ सरकार किंवा मोठ्या उद्योगांची जबाबदारी नाही; ती प्रत्येक नागरिकाची जबाबदारी आहे. आपल्या रोजच्या सवयींमध्ये छोटे बदल करून आपण मोठे योगदान देऊ शकतो:

• LED चा वापर: पारंपरिक इन्कॅन्डेसेंट बल्बऐवजी LED बल्बचा वापर करा. LED बल्ब ९०% पर्यंत कमी ऊर्जा वापरतात आणि त्यांचे आयुष्यमान जास्त असते.
• उपकरणे बंद ठेवा: जेव्हा गरज नसेल, तेव्हा दिवे, पंखे आणि वातानुकूलन (AC) बंद करा. स्टँडबाय मोडमध्ये (Standby Mode) उपकरणे ठेवल्यास अनावश्यक ऊर्जा खर्च होते.
• नैसर्गिक प्रकाशाचा उपयोग: दिवसा शक्य असल्यास कृत्रिम दिव्यांऐवजी नैसर्गिक सूर्यप्रकाशाचा वापर करा.
• स्टार रेटिंग तपासा: नवीन उपकरणे (उदा. फ्रिज, AC, गीझर) खरेदी करताना BEE ने दिलेले उच्च स्टार रेटिंग तपासा.
• सार्वजनिक वाहतूक: वैयक्तिक वाहनांऐवजी सार्वजनिक वाहतूक, सायकलिंग किंवा चालणे याला प्राधान्य दिल्यास इंधनाची बचत होते.

राष्ट्रीय उर्जा संवर्धन पुरस्कार

राष्ट्रीय उर्जा संवर्धन दिनाच्या निमित्ताने, ऊर्जा मंत्रालय दरवर्षी राष्ट्रीय ऊर्जा संवर्धन पुरस्कार समारंभाचे आयोजन करते. या पुरस्कारांमध्ये उद्योग, व्यावसायिक इमारती, वाहतूक आणि संस्था ज्यांनी ऊर्जा कार्यक्षमतेत उत्कृष्ट कामगिरी केली आहे, त्यांचा गौरव केला जातो. यामुळे इतर संस्थांना ऊर्जा बचत करण्यासाठी प्रोत्साहन मिळते आणि ऊर्जा संवर्धनाच्या क्षेत्रात निरोगी स्पर्धा निर्माण होते. या समारंभातच BEE मार्फत आयोजित राष्ट्रीय चित्रकला स्पर्धा आणि निबंध स्पर्धांचे विजेतेही जाहीर केले जातात.

निष्कर्ष

राष्ट्रीय उर्जा संवर्धन दिन आपल्याला आठवण करून देतो की ऊर्जा ही एक मौल्यवान संपत्ती आहे आणि ती जपून वापरणे ही आपली नैतिक जबाबदारी आहे. ‘ऊर्जा बचत’ ही फक्त घोषणा नसून, ती आपल्या पृथ्वीला सुरक्षित ठेवण्याची एक जीवनशैली आहे. अपारंपरिक ऊर्जा स्त्रोतांचा वापर वाढवून आणि दैनंदिन जीवनात ऊर्जा कार्यक्षमतेचे नियम पाळून आपण भारताच्या ‘आत्मनिर्भर’ (Atmanirbhar) ध्येयाला आणि उज्ज्वल भविष्याला मदत करू शकतो.